Chứng khoán phái sinh là gì? Toàn tập từ A-Z cho người mới 2025

Chứng khoán phái sinh nghe có vẻ phức tạp, nhưng thực chất là công cụ giúp nhà đầu tư kiếm lời ngay cả khi thị trường đi xuống. Nếu bạn muốn “lướt sóng” nhanh, giao dịch T0 và thử sức với đòn bẩy tài chính, thì đây chính là sân chơi dành cho bạn. Vậy chính xác chứng khoán phái sinh là gì? Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ từ A đến Z

1. Tổng quan chứng khoán phái sinh

Định nghĩa chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh là hợp đồng giữa hai bên, dựa trên dự đoán giá của một tài sản như chỉ số cổ phiếu, vàng hay dầu, các chỉ số VN30…. trong tương lai. Nhà đầu tư có thể kiếm lời dù thị trường lên hay xuống, nhờ giao dịch nhanh và sử dụng đòn bẩy.
Ví dụ thực tế: Bạn nghĩ chỉ số VN30 sẽ giảm vì thị trường xấu. Bạn vào lệnh "bán" một hợp đồng phái sinh với giá 1.000 điểm. Một lúc sau, VN30 giảm xuống 990 điểm – bạn đóng lệnh, chốt lời 10 điểm.

Mỗi điểm lời tương đương 100.000 đồng, vậy bạn lãi 1 triệu đồng trong thời gian ngắn, dù thị trường đi xuống.

Nếu bạn đoán sai và chỉ số tăng, bạn sẽ bị lỗ tương ứng.

Đặc điểm của chứng khoán phái sinh

1. Thành lập trên tài sản cơ sở và có giá trị gắn với tài sản này

Chứng khoán phái sinh không tự có giá trị, mà giá trị của nó phụ thuộc vào một tài sản gốc – gọi là “tài sản cơ sở”. Tài sản này có thể là chỉ số VN30, cổ phiếu, vàng, dầu mỏ…

Ví dụ:

Hợp đồng phái sinh VN30-F1M có giá trị dựa trên chỉ số VN30. Nếu chỉ số VN30 tăng, hợp đồng tăng giá và ngược lại.

2. Không xác nhận quyền sở hữu đối với tài sản cơ sở

Khi mua chứng khoán phái sinh, bạn không thực sự sở hữu cổ phiếu hay hàng hóa gốc, mà chỉ "cược" vào sự tăng hoặc giảm giá của nó trong tương lai.

Ví dụ:

Bạn không sở hữu bất kỳ cổ phiếu nào trong VN30 khi giao dịch hợp đồng tương lai, bạn chỉ đang đặt cược vào việc chỉ số đó sẽ tăng hoặc giảm.

3. Chủ yếu đầu tư vào biến động giá thay vì sở hữu tài sản thật

Chứng khoán phái sinh phù hợp với người muốn kiếm lời nhờ sự thay đổi giá nhanh chóng, thay vì mua tài sản thật để giữ lâu dài.

Ví dụ:

Thay vì mua vàng thật, bạn giao dịch hợp đồng phái sinh dựa trên giá vàng. Khi giá vàng biến động mạnh, bạn có thể chốt lời nhanh, dù chưa hề cầm trên tay gram vàng nào.

2. Chứng khoán phái sinh gồm những loại nào?

Chứng khoán phái sinh là các công cụ tài chính mà giá trị của chúng phụ thuộc vào tài sản cơ sở như cổ phiếu, chỉ số, hàng hóa, lãi suất hoặc ngoại tệ. Trên thị trường hiện nay có 4 loại chính:

1. Hợp đồng tương lai (Futures) – phổ biến nhất tại Việt Nam

Hợp đồng tương lai là thỏa thuận giữa hai bên về việc mua hoặc bán một loại tài sản cơ sở (thường là chỉ số, cổ phiếu hoặc hàng hóa) vào một thời điểm nhất định trong tương lai, với mức giá đã được xác định trước đó. Đây là loại chứng khoán phái sinh duy nhất hiện đang được giao dịch rộng rãi trên thị trường Việt Nam, thông qua Sở Giao dịch Chứng khoán.

Hợp đồng tương lai yêu cầu nhà đầu tư ký quỹ ban đầu và điều chỉnh lãi/lỗ hàng ngày theo giá thị trường. Loại hợp đồng này cũng sử dụng đòn bẩy cao, giúp tăng khả năng sinh lời (nhưng cũng tăng rủi ro).

Ví dụ: Một nhà đầu tư dự đoán chỉ số VN30 sẽ tăng trong tháng 9/2025, nên quyết định mua hợp đồng tương lai VN30F2509. Nếu chỉ số VN30 thực tế tăng đúng như dự đoán, nhà đầu tư sẽ kiếm được lợi nhuận từ chênh lệch giá khi bán hợp đồng lại trước ngày đáo hạn.

2. Hợp đồng quyền chọn (Options)

Hợp đồng quyền chọn là một loại chứng khoán phái sinh cho phép người mua có quyền, nhưng không bắt buộc, được mua (quyền chọn mua – call) hoặc bán (quyền chọn bán – put) một tài sản trong một khoảng thời gian nhất định với mức giá đã định trước. Người mua quyền chọn cần trả một khoản phí quyền chọn (premium) cho người bán ngay khi ký kết.

Ưu điểm của quyền chọn là giới hạn rủi ro ở mức phí đã bỏ ra, trong khi vẫn có thể hưởng lợi lớn nếu thị trường biến động đúng kỳ vọng.

Ví dụ: Bạn mua một quyền chọn mua cổ phiếu VNM (Vinamilk) với giá thực hiện là 70.000 đồng, thời hạn 1 tháng. Nếu giá thị trường của cổ phiếu VNM tăng lên 80.000 đồng trong thời gian đó, bạn có thể thực hiện quyền chọn để mua với giá rẻ hơn, và bán ra để hưởng phần chênh lệch.

3. Hợp đồng kỳ hạn (Forward)

Hợp đồng kỳ hạn là thỏa thuận mua bán tài sản trong tương lai với giá xác định trước, tương tự hợp đồng tương lai, nhưng không được niêm yết trên sàn giao dịch. Thay vào đó, hợp đồng kỳ hạn được thực hiện riêng lẻ giữa hai bên, thường là giữa doanh nghiệp và ngân hàng. Điều này giúp hợp đồng kỳ hạn có tính linh hoạt cao, nhưng cũng đi kèm với rủi ro đối tác lớn hơn do không có bên trung gian đảm bảo thanh toán.

Ví dụ: Một doanh nghiệp xuất khẩu ký hợp đồng kỳ hạn với ngân hàng để bán 100.000 USD với tỷ giá 24.000 đồng/USD sau 3 tháng. Việc này giúp doanh nghiệp bảo vệ mình trước rủi ro tỷ giá giảm trong tương lai.

4. Hợp đồng hoán đổi (Swap)

Hợp đồng hoán đổi là một dạng thỏa thuận giữa hai bên để trao đổi dòng tiền trong tương lai, thường dựa trên các yếu tố như lãi suất hoặc tiền tệ. Loại hợp đồng này thường được sử dụng bởi các tổ chức tài chính lớn hoặc doanh nghiệp để quản trị rủi ro tài chính dài hạn, đặc biệt trong môi trường lãi suất biến động hoặc tỷ giá thay đổi.

Ví dụ: Một doanh nghiệp đang vay vốn ngân hàng với lãi suất thả nổi (ví dụ: 6 tháng LIBOR + 2%) muốn ổn định chi phí tài chính, nên thỏa thuận hoán đổi lãi suất với ngân hàng để chuyển sang lãi suất cố định 6%/năm trong 3 năm tiếp theo. Ngoài ra, hai bên có thể hoán đổi tiền tệ – ví dụ: một bên đang vay bằng VND, bên kia bằng USD – để phục vụ các mục tiêu tài chính cụ thể.

3. Ưu điểm và nhược điểm của chứng khoán phái sinh

Ưu điểm của chứng khoán phái sinh

1. Khả năng phòng ngừa rủi ro (hedging):

Chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư và doanh nghiệp bảo vệ mình trước sự biến động bất lợi của giá tài sản cơ sở, như giá cổ phiếu, tỷ giá hoặc lãi suất. Ví dụ, một nhà đầu tư đang nắm giữ danh mục cổ phiếu VN30 có thể mua hợp đồng tương lai VN30F để phòng ngừa rủi ro nếu thị trường giảm điểm. Nhờ đó, lỗ từ cổ phiếu có thể được bù đắp bằng lãi từ hợp đồng phái sinh.

2. Tận dụng đòn bẩy tài chính:

Các sản phẩm phái sinh, đặc biệt là hợp đồng tương lai, yêu cầu ký quỹ chỉ từ 10–15% giá trị hợp đồng, giúp nhà đầu tư tăng quy mô giao dịch lớn hơn nhiều so với số vốn bỏ ra. Điều này mở ra cơ hội sinh lời cao trong thời gian ngắn nếu dự đoán đúng xu hướng thị trường.

3. Tính thanh khoản cao (với hợp đồng niêm yết):

Các sản phẩm như hợp đồng tương lai chỉ số VN30 được giao dịch tập trung trên sàn, có nhiều nhà đầu tư tham gia, dẫn đến tính thanh khoản tốt, dễ mua bán và dễ khớp lệnh trong thời gian ngắn.

4. Có thể đầu tư hai chiều (long/short):

Khác với cổ phiếu chỉ có thể mua trước – bán sau, chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư kiếm lời kể cả khi thị trường giảm. Nếu dự đoán thị trường đi xuống, nhà đầu tư có thể “bán khống” hợp đồng tương lai để hưởng lợi từ xu hướng giảm giá.

Nhược điểm của chứng khoán phái sinh

1. Rủi ro cao do đòn bẩy:

Tuy đòn bẩy giúp tăng lợi nhuận tiềm năng, nhưng cũng làm gia tăng rủi ro thua lỗ nếu dự đoán sai. Chỉ một biến động nhỏ của thị trường cũng có thể khiến nhà đầu tư mất toàn bộ số tiền ký quỹ, đặc biệt khi không quản trị rủi ro chặt chẽ.

2. Đòi hỏi kiến thức và kinh nghiệm:

Phái sinh là công cụ tài chính phức tạp, không phù hợp với người mới nếu chưa được đào tạo kỹ. Việc đọc hiểu bảng giá, quản lý margin, phân tích xu hướng và quản trị tâm lý giao dịch là những kỹ năng cần thiết để hạn chế thua lỗ.

3. Rủi ro về thanh khoản (với hợp đồng OTC):

Đối với các hợp đồng phái sinh giao dịch ngoài sàn (như hợp đồng kỳ hạn hoặc hoán đổi), thanh khoản kém hơn, ít người mua bán, dễ gặp khó khăn nếu muốn thoát lệnh sớm. Đồng thời, rủi ro vỡ nợ đối tác cũng cao hơn do không có bên trung gian đảm bảo.

4. Dễ bị lạm dụng trong đầu cơ:

Vì phái sinh cho phép đầu tư với số vốn thấp, nhiều người dễ bị cuốn vào các giao dịch mang tính cờ bạc, “đánh nhanh thắng nhanh”, dẫn đến thua lỗ lớn. Nếu không có kế hoạch quản lý vốn cụ thể, nhà đầu tư có thể “cháy tài khoản” chỉ sau vài phiên.

4. Ai nên tham gia chứng khoán phái sinh?

1. Nhà đầu tư có kinh nghiệm

Những nhà đầu tư đã có thời gian hoạt động lâu trên thị trường chứng khoán cơ sở (cổ phiếu), từng trải qua các chu kỳ tăng – giảm, hiểu rõ tâm lý thị trường và quản lý vốn tốt sẽ có lợi thế khi chuyển sang giao dịch phái sinh. Kinh nghiệm giúp họ phân tích được rủi ro, đặt lệnh có chiến lược và không bị cuốn theo cảm xúc nhất thời.

Ví dụ: Một nhà đầu tư đã trải qua giai đoạn biến động mạnh năm 2022 sẽ hiểu rằng không nên “full margin” khi thị trường không rõ xu hướng. Khi tham gia phái sinh, họ có thể sử dụng hợp đồng tương lai để bảo hiểm danh mục hoặc kiếm lời khi thị trường đảo chiều.

2. Nhà giao dịch ngắn hạn (trader)

Trader – những người giao dịch ngắn hạn trong ngày hoặc trong vài phiên – là nhóm phù hợp nhất với đặc điểm của chứng khoán phái sinh. Vì thị trường phái sinh có tính thanh khoản cao, đòn bẩy lớn và cho phép mua bán 2 chiều (tăng và giảm), trader có thể tận dụng biến động giá để chốt lời nhanh.

Tuy nhiên, để thành công, họ cần có kỹ năng phân tích kỹ thuật tốt, kỷ luật giao dịch cao và đặc biệt là khả năng kiểm soát cảm xúc.

Ví dụ: Một trader chuyên “lướt sóng” VN30F có thể mở vị thế mua vào buổi sáng khi VN30 test lại vùng hỗ trợ, rồi chốt lời ngay trong ngày khi chỉ số hồi phục, kiếm lợi nhuận từ biên độ dao động nhỏ mà không cần giữ lệnh qua đêm.

3. Người có kiến thức phân tích kỹ thuật

Thị trường phái sinh thường biến động nhanh, phản ứng mạnh với tin tức và tâm lý thị trường, do đó phân tích kỹ thuật đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Những người thành thạo việc đọc biểu đồ nến, đường trung bình, RSI, MACD, mô hình giá... sẽ có lợi thế khi xác định điểm mua – bán hợp lý.

Bên cạnh đó, khả năng xây dựng hệ thống giao dịch rõ ràng (entry – stop loss – take profit) giúp nhà đầu tư giảm thiểu cảm tính và quản lý rủi ro tốt hơn.

Ví dụ: Một người am hiểu phân tích kỹ thuật có thể nhận biết mô hình “hai đáy” hoặc “vai đầu vai ngược” trên biểu đồ VN30F, từ đó mở vị thế mua và đặt dừng lỗ hợp lý ngay dưới đáy mô hình để giới hạn rủi ro nếu sai xu hướng.

5. Kết luận

Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính lấy giá trị từ một loại tài sản cơ sở như cổ phiếu, chỉ số, ngoại tệ hoặc hàng hóa. Với khả năng phòng ngừa rủi ro, giao dịch linh hoạt hai chiều, và tận dụng đòn bẩy tài chính, phái sinh được xem là một kênh đầu tư hấp dẫn cho những nhà đầu tư có kinh nghiệm và chiến lược rõ ràng.

Tuy nhiên, đi kèm với tiềm năng lợi nhuận là mức rủi ro cao nếu bạn thiếu kiến thức, kỹ năng quản lý vốn và tâm lý ổn định. Vì vậy, trước khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh, bạn nên học kỹ kiến thức nền tảng, thực hành trên tài khoản demo, hiểu rõ cách hoạt động của từng loại hợp đồng, và xác định rõ mục tiêu đầu tư.

Nếu bạn đang trong giai đoạn tìm hiểu các kênh đầu tư khác nhau, hãy tham khảo thêm các bài viết sau để có cái nhìn toàn diện:

Hãy đầu tư bằng kiến thức – không phải cảm xúc. Khi bạn hiểu rõ công cụ mình sử dụng, chứng khoán phái sinh sẽ là một phần không thể thiếu trong chiến lược tài chính chuyên nghiệp và dài hạn.